به گزارش شبنم ها به نقل از زنان و خانواده، در سلسله یادداشت‌های ازدواج سفید، درباره موافقت یا مخالفت شرع با ازدواج بدون بیان صیغه نکاح صحبت کردیم، اما بحث مهم دیگری که درباره ازدواج سفید در فضای مجازی و گاه بحث‌های میان جوانان جامعه صورت می‌گیرد، مقایسه عقد موقت با ازدواج سفید است.
 

برخی معتقدند ازدواج سفید که امروز در نظر اکثریت افراد جامعه عملی قبیح است، در عمل تفاوتی با عقد موقت ندارد. بنا به باور آن‌ها در ازدواج سفید نیز طرفین ممکن است به‌طور موقت با هم زندگی کنند، آن‌ها تعهدی نسبت به یکدیگر نداشته و هر زمان که اراده کنند، می‌توانند بدون قوانین دست‌وپاگیر طلاق، به رابطه خود پایان دهند و تقریباً در همه این موارد، تشابهات زیادی با عقد موقت دارد و تنها خواندن صیغه و گفتن برخی الفاظ، تفاوت اساسی میان این دو نوع زوجیت است. 

در نقد این دیدگاه، به مقایسه‌ای درباره شرایط، تعهدات و نتایج حاصل از عقد موقت و ازدواج سفید می‌پردازیم تا به قضاوت بنشینیم که آیا ازدواج سفید با عقد موقت، تفاوت چندانی جز گفتن چند لفظ خاص ندارد؟ و یا این دو، دو مقوله کاملاً متفاوت و جدا از هم هستند؟ و کدام راه‌کار، بیشتر زنان را متضرر خواهد کرد؟  

اولاً لازم به ذکر است که در هر آیینی مقرراتی درباره نکاح وجود دارد و اقوام با ادیان مختلف هر کدام آداب خاصی در انعقاد پیوند زناشویی دارند. دین اسلام نیز به این مقررات ادیان احترام گذارده و رسول مکرم اسلام (ص) در پاسخ عده‌ای که ازدواج غیرمسلمانان را به دلیل مخالفت با قوانین اسلامی، باطل می‌دانستند، فرمودند: «لکل قوم نکاح»؛ بدین معنی که اگر غیرمسلمانان در ازدواج، مطابق قوانین دین خود عمل کنند، نکاح آن‌ها صحیح خواهد بود.

بر این اساس در دین اسلام نیز قوانینی برای منعقدشدن پیمان زناشویی در نظر گرفته شده است که به دو عقد دایم و موقت، هر کدام با شرایط ویژه خود، تقسیم می‌شود. صیغه، الفاظ و رعایت قواعد خاص ازدواج در اسلام، موجب مشروع‌شدن ازدواج و جدایی آن از روابط نامشروع می‌شود؛ زیرا در حقیقت امور حقوقی، اعتباری و قراردادی هستند و اصولاً روابط حقوقی افراد در زندگی اجتماعی براساس الفاظ اعتبار می‌یابد. پیمان ازدواج نیز با الفاظی معتبر می‌شود و در پی آن تعهداتی برای طرفین حاصل خواهد شد و با این عمل شرع و قانون درصدد ضابطه‌مندکردن رفتارهای فردی و اجتماعی برمی‌آیند.

اما دین اسلام با نگاه جامع، تدابیر همه‌جانبه‌ای برای رفع نیازها و معضلات اجتماعی اندیشیده است. به همین علت به جز عقد دایم با هدف دستیابی انسان‌ها به آرامش و تقویت نهاد خانواده، عقد موقت را برای برخی شرایط، اما تحت قواعد و چارچوب خاص تشریع کرده است. در این نوشتار قصد داریم برخی از مهم‌ترین قواعد و اصول عقد موقت را شرح داده و آن‌ها را با شرایط ازدواج سفید مقایسه کنیم. این شرایط از این قرار است:  

1.    عقد موقت مانند ازدواج دایم، پیوندی است که قرآن «فَمَا اسْتَمْتَعْتُم بِهِ مِنهْنَّ فَاتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةً» و روایات اهل بیت علیهم السلام بر جواز و صحت آن تأکید دارند، اما ازدواج سفید با تمام شرایط خود دارای هیچ پشتوانه شرعی نیست.

2.    عقد موقت نیازمند اجرای صیغه است، اما در ازدواج سفید الفاظی مبنی بر نکاح بیان نمی‌شود؛ درحالی‌که بنابر نظر اکثر فقهای امامیه، در نکاح، صرف رضایت کافی نیست و الزاماً باید صیغه ازدواج خوانده شود؛ در غیر این‌صورت، نکاح، باطل خواهد بود.

3.    بر اساس شرع و قانون مدنی، ازدواج موقت، سایر شرایط ازدواج دایم هم‌چون رضایت، اراده طرفین و ابراز آن با الفاظ، اذن پدر یا جد پدری برای دختر باکره، عدم ازدواج هم‌زمان با خواهر زن و ... را داراست، اما در ازدواج سفید جز رضایت طرفین، در اغلب موارد الزامی به وجود اذن پدر و سایر شروط وجود ندارد. 

4.    از طرفی دو شرط اختصاصی در عقد موقت است که در صورت عدم رعایت این شروط، عقد موقت باطل خواهد بود:
 

الف) تعیین مدت زمان 

ب) تعیین مهریه معین برای زن

اما در ازدواج سفید طرفین نه تنها زمانی را برای زوجیت خود تعیین نمی‌کنند، بلکه هیچ‌گونه مهریه و حقوق مالی نیز برای زن تعیین نمی‌شود.

5.    در عقد موقت با پایان مدت زمان عقد یا با بخشیدن باقی مدت از طرف مرد، پیمان عقد باطل می‌شود، اما در ازدواج سفید همان‌گونه که بیان شد، اصلاً قید زمان ذکر نمی‌شود و رابطه زن و مرد هر زمان که یک طرف اراده کند، به پایان خواهد رسید.

6.    در ازدواج دایم تعیین محل مسکن با شوهر است، اما در ازدواج موقت، ملاک قرارداد بین زن و شوهر است و محدودیت‌های ازدواج دایم وجود ندارد و در این مورد شاید تشابهی میان عقد موقت و ازدواج سفید وجود داشته باشد.

7.    برخلاف ازدواج دایم، در عقد موقت طرفین می‌توانند بر عدم فرزنددارشدن شرط کنند و در صورت عدم تمایل هر یک، بچه‌دار نشوند و این مورد نیز از تشابهات با ازدواج سفید است.

8.    در ازدواج موقت پس از آن‌که زوجین از یک‌دیگر جدا شوند، زن باید مدت دو حیض «عده» نگه دارد و حق ازدواج و ارتباط زناشویی با مرد دیگری را ندارد و شاید همین امر هم درباره تشخیص حاملگی آن‌ها مؤثر بوده و اگر نطفه فرزندی در مدت صیغه، منعقد شده باشد، به‌درستی به پدر اصلی خود ملحق شود و هم این‌که از بروز مشکلات بهداشتی و انتقال بیماری‌های مقاربتی تاحدودی جلوگیری صورت گیرد؛ نسبت به کسانی که هر روز رابطه نامشروع با مردان متفاوت برقرار می‌نمایند، اما در ازدواج سفید، خبری از نگه‌داشتن عده وجود ندارد و هر زمان مرد یا زن اراده کنند تا به رابطه خود پایان بدهند و رابطه عاشقانه خود را با شخص دیگری آغاز کنند، قادر به این کار خواهند بود.

9.    کليه حقوق و تکاليفی که پدر در قبال فرزندان زن دایم دارد، از قبیل حضانت، ارث و ...، در برابر فرزند در عقد موقت نيز داراست. هم‌چنین در ازدواج موقت اگر فرزندي متولد شود، ملحق به پدر و مادر خود شده و حلال‌زاده است، اما طبق نظر مشهور فقهاء که عقد را بدون خواندن صیغه و بدون اذن پدر برای دختر، باطل می‌دانند و صرف رضایت دختر و پسر را برای ازدواج کافی ندانسته‌اند، فرزندان حاصل از ازدواج سفید نیز مشروع نخواهند بود (1) و در این صورت هم نگاه جامعه به این افراد مثبت نبوده و همواره این کودکان در مسیر رشد خود از رفتارها و نگاه‌های دیگران رنج خواهند برد و هم کودک حاصل از ازدواج سفید، کودکی بی‌هویت است که با رهاکردن پدر، از هیچ‌یک از حقوق قانونی بهره‌مند نخواهد شد؛ درحالی‌که در شرع مقدس اسلام تمام حقوق فرزند عقد موقت هم‌چون فرزندان ناشی از ازدواج دایم، پا برجا است و از سوی دیگر قانون جمهوری اسلامی ایران نیز این حقوق را برای او به رسمیت شناخته و راهکارهایی برای ثبت عقد موقت و مشخص شدن هویت فرزندان در این نوع نکاح ارایه کرده است؛ چنان‌که در ماده 21 قانون جدید حمایت خانواده آمده است: «نظام‌حقوقی جمهوری اسلامی ‌ایران در جهت محوریت و استواری روابط خانوادگی، نکاح دایم را که مبنای تشکیل خانواده است، مورد حمایت قرار می‌دهد. نکاح موقت نیز تابع موازین شرعی و مقررات قانون مدنی است و ثبت آن در موارد زیر الزامی ‌است:
 

الف)باردارشدن زوجه؛

ب) توافق طرفین؛

ج) شرط ضمن عقد.

با تحلیل چارچوب‌ها و قواعد ازدواج از طریق عقد موقت، مشاهده می‌کنیم که در این نوع عقد نسبت به عقد دایم، برخی شرایط سهل‌تر بوده، ولیکن از سویی حقوق، اصول و تعهداتی نیز میان زوجین و نسبت به فرزندان حاصل از این نوع نکاح وجود دارد، اما در ازدواج سفید، یک ارتباط یله و رها دیده می‌شود؛ بدون تعهداتی به‌ویژه از جانب مردان، بی هیچ حقوق مالی ثبت‌شده برای زنان و فرزندان حاصل از این زوجیت، بدون وجود راهکاری برای ثبت هویت این کودکان و ... . و به همه این دلایل، تنها حاصل این نوع هم‌باشی‌ها، جوانان و اغلب زنان زخم‌خورده‌ای هستند که با زیرپا گذاشته‌شدن احساساتشان، گاه به خود آسیب رسانده و یا برای انتقام در جامعه رها می‌شوند و یا زنانی برجای می‌مانند که با وجود کودکانی از این رابطه، باید با سختی بیش از پیش به فکر تأمین معاش فرزندشان نیز باشند و یا نهایتاً جامعه باید بار افزایش روزافزون جنین‌های سقط شده و کودکان بی‌هویت در بهزیستی را از این زوجیت سیاه بر دوش کشد. 

البته گفتنی است که به علت سوء‌استفاده برخی انسان‌های بی‌اخلاق، روابط حاصل از عقد موقت نیز با مشکلاتی مواجه است و هنوز کمبودهای قانونی در جهت حمایت همه‌جانبه از زنانی که وارد این رابطه می‌شوند، وجود دارد، اما به دلیل تمامی ادله برشمرده شده، این نوع ازدواج بر هم‌باشی ارجحیت داشته و برای افرادی که به دلایلی راضی به ازدواج دایم و قید و بندهای آن نیستند، راهکاری شرعی است البته با رعایت اصول آن و اخلاقیات.   

پی‌نوشت

1.  برای آگاهی از نظر مراجع، رجوع شود به استفتائی که سایت شفقنا انجام داده است. http://shafaqna.com/persian/services/fatwa

* کارشناس ارشد فقه و حقوق اسلامی