به گزارش شبنم همدان به نقل از مهرخانه : با توجه به رسالت خود جهت معرفی جامع اقدامات و فعالیت‌های صورت‌گرفته در حوزه زنان، مبادرت به معرفی کتب منتشره از طرف جریان‌های مختلف اندیشه‌ای می‌کند. بدیهی است این اقدام صرفاً جهت اطلاع‌رسانی به علاقه‌مندان حوزه زنان صورت گرفته و لزوماً بیانگر دیدگاه‌های مهرخانه نیست.

تبیین جامعه‌شناختی مهریه
سید حسین شرف‌الدین
مؤسسه آموزشی- پژوهشی امام خمینی (ره)
چاپ دوم؛ 1391

نویسنده در مقدمه کتاب آورده است: «مهریه به عنوان یکی از حقوق مالی زن در جریان ازدواج، به دلیل جنبه حقوقی غالب، تاکنون کم‌تر مورد توجه منظر‌های غیرحقوقی (به معنای متعارف) قرار گرفته است. نوشتار حاضر درصدد است تا این پدیده را از منظر مردم‌شناختی و جامعه‌شناختی (با رویکردی نظری و تحلیلی) که در مقایسه با بررسی‌های انجام‌شده کاری نسبتاً جدید و بالطبع در مظان کاستی‌ها و نقایص است، مورد مطالعه قرار دهد.» ص 13

کتاب «تبیین جامعه‌شناختی مهریه» از 6 فصل «کلیاتی از مبانی حقوق خانواده»، «تاریخچه مهر»، «جایگاه مهر و سایر حقوق مالی زن در نظام حقوقی اسلام»، «فلسفه وجوب مهر از دیدگاه متفکران مسلمان»، «تبیین آثار و کارکرد‌های اجتماعی مهر» و «علل زیادت مهر در عصر و زمان حاضر» تشکیل شده است. 

بررسی آثار و کارکرد‌های مهر به عنوان یکی از حقوق مالی زن در جریان ازدواج در نظام حقوقی خانواده، هدف اصلی که این کتاب است که با توجه به نظریه‌های «کارکردگرایی ساختی غیرعلی»، «مبادله» و «کارکردگرایی ساختی علی» به آن پرداخته شده است.

فصل اول به کلیاتی از مباحث حقوقی، مبانی و زیرساخت‌های نظام خانواده در اسلام و اشتراکات و تفاوت‌های حقوقی زن و مرد و دلایل آن، اختصاص یافته است. جایگاه و منزلت زن در بینش اسلام در این بخش تحت عناوین «تساوی در ماهیت انسانی و لوازم آن»، «تساوی در استعداد تقرب و استکمال معنوی»، «اشتراک در خطابات شرعی»، «اشتراک در اوصاف ممدوح و مذموم»، «حضور مشترک هر دو صنف در دو جناح حق و باطل»، «اشتراک در استقلال سیاسی و اجتماعی»، «اشتراک در استقلال اقتصادی» و «اشتراک در برخورداری از حقوق خانوادگی» بررسی شده است. 

در فصل دوم این کتاب تاریخچه مهر در تمدن‌های پیشین؛ مانند تمدن بابل، آشور، یونان باستان، بربرها و نژاد ژرمن و همچنین در حقوق روم، حقوق عبری و تمدن هند، چین، ایران باستان و جزیره‌العرب آمده است. در تمدن بابل مرد در جریان زناشویی ملزم به پرداخت هدیه‌ای به دختر پدر بوده است. در تمدن آشور مهر به عنوان قیمت و بهای زن رواج داشته است. در یونان باستان مرد ملزم به پرداختن چیزی (که عمدتاً به گاو یا معادل آن سنجیده می‌شد) در مقابل جهاز دریافتی، به پدر دختر بوده است. در حقوق روم در قالب یک معامله رسمی‌، مرد ملزم به پرداخت مبلغی به والدین همسر خویش بوده است که در دوره‌های بعد به خود زن تعلق یافته است. در ایران باستان از مهر به عنوان هدیه‌ای که مرد در مقابل اسقاط حق پدر بر دخترش به او می‌پردازد، یاد شده است.  

همچنین در این فصل نوع مهر در ادیان مختلف مانند آیین زرتشت، آیین مسیحیت و آیین یهود نیز عنوان شده است. در آیین زرتشت مهر با کمیت نسبتاً معینی، به‌عنوان اموال اختصاص زن رواج داشته است. مطابق برخی تعابیر تورات، مهر حق اختصاصی پدر دختر است. در مسیحیت کاتولیک، حق ویژه‌ای برای زن به عنوان مهر تعیین نشده است.

فصل سوم به بررسی جایگاه مهر و سایر حقوق مالی زن؛ اعم از نفقه و ارث، اختصاص دارد. در ابتدای این بخش مفهوم مهر در لغت، آیات و روایت عنوان شده است و سپس به گزیده‌ای از تدابیر حقوقی و اخلاقی در حمایت از مهر اشاره شده است. از آن جهت که در اسلام مهر حق زن است که به عنوان هدیه‌ای از جانب مرد به او اعطا می‌شود، «اختصاص دادن مالکیت مهر به زن و محروم ساختن اولیا»، «عدم بخشش تمام مهر صغیره به وسیله اولیا»، و «تحریم برخی از انواع نکاح دوران جاهلیت که به نوعی به تضییع حقوق او به طور خصوص مهر منتهی می‌شد» از جمله راهبرد‌هایی است که اسلام جهت حمایت از زن و مالکیت مهر او اتخاذ کرده است. 

در این فصل همچنین احکام فقهی و حقوقی مهر و انواع آن، کمیت مهر در روایات، حق نفقه و حق‌الارث نیز بیان شده‌اند. نفقه یکی دیگر از حقوق مالی زن است که به موجب آن، شوهر موظف است کلیه لوازم و احتیاجات همسر را اعم از نیاز‌های شخصی یا آن چه انجام وظایف و ایفای نقش‌های محول خانوادگی یا انتظارات و توقعات متعارف، آن را ضروری می‌سازد، تأمین کند. حق‌الارث نیز یکی دیگر از حقوق مالی متقابل زوجین در نظام اسلامی ‌است که هر یک در صورت فوت دیگری، طبق شرایط خاصی از متوفا ارث می‌برد.

در این فصل به شیربها نیز اشاره شده است که عبارت است از هدیه‌ای که از جانب مرد به مادر همسر پرداخته می‌شود که در کیفیت دریافت و پرداخت آن، صور متعددی وجود دارد که برخی از نظر اسلام مجاز و برخی ممنوع است.

فصل چهارم به بررسی فلسفه وجوب مهر می‌پردازد. نویسنده در این فصل ابتدا به ازدواج و اهداف مطلوب آن از نظر اسلام؛ مانند «ارضای جهت‌دار و منظم غریزه جنسی»، «تأمین آسایش و آرامش روانی»، «تحصیل طهارت روحی»، «ایجاد زمینه جهت تعهدمندی و مسئولیت‌پذیری»، «تولید نسل»، «توسعه رزق» و «سلامت و امنیت جامعه» اشاره می‌کند و سپس به فلسفه وجوب مهر در روایات و نظرات متفکران مسلمان می‌پردازد. 

نویسنده در فصل پنجم دیدگاه‌های متفاوت درباره مهر را نقد و ارزیابی می‌کند. این دیدگاه‌ها چنین است: مهر تدبیری ماهرانه در متن آفرینش؛ مهر یادگاری از سنن جاهلی؛ مهر مکمل سهم‌الارث زن؛ مهر پاداش اختصاصی‌بودن زن؛ مهر وثیقه‌ای در مقابل حق طلاق؛ مهر و نقش آن به عنوان یک بیمه اجتماعی؛ مهر پاسخی به هزینه‌های ثانوی ضروری؛ مهر و نقش تقابلی آن با استمتاع؛ مهر و پاداش فعالیت‌های مبتنی بر تقسیم کار طبیعی؛ مهر هدیه‌ای جهت توسعه شبکه خویشاوندی؛ مهر اجاره‌بهای خدمات زن؛ مهر راهی برای تثبیت غیرمستقیم خانواده؛ مهر سیاستی اقتصادی جهت توزیع ثروت؛ مهر تدبیری چندمنظوره؛ مهر و نقش تقابلی آن با جهاز؛ مهر و نقش آن در ایجاد توازن میان حقوق و وظایف زن؛ و مهر و ارزش نمادین آن.

نظر شهید مطهری درباره مهر که در کتاب آمده است این‌گونه است: «شهید مطهری در بیانی جامع، مهر را محصول یک تدبیر ماهرانه در متن آفرینش با هدف تعدیل روابط زن و مرد، بالا بردن ارزش زن و رعایت برخی ملاحظات روانی و اجتماعی می‌داند.»ص 308.

فصل آخر علل زیادت مهر در عصر حاضر را مورد کنکاش قرار داده است. نویسنده در این فصل «نسیه‌بودن مهر»، «غلبه روحیات اقتصادی و نگرش‌های محاسباتی»، «عدم استیفای حقوق کامل زن»، «مهار طلاق و کنترل تمایلات نوجویانه مرد»، «ارتقای منزلت اجتماعی زن»، «بالا رفتن هزینه‌ها و تشریفات ازدواج»، «شیوع ازدواج‌های برون‌فامیلی»، و «کمال‌یابی زن» را از دلایل این امر می‌داند که با بررسی در نظریات عرف مشاهده کرده است. 

نویسنده آخرین نظریه را چنین عنوان می‌کند: «نظریه نهایی مطالبه مهر زیاد را تدبیری خردمندانه جهت رفع نگرانی زن، مهار تمایلات هواخواهانه، کاهش تولید مرد برای تجدید فراش و در نتیجه تقویت و تحکیم خانواده از یک سو؛ و از سوی دیگر در صورت وقوع طلاق، کاهش پیامد‌های سهمگین آن مانند مشکلات ناشی از اداره زندگی مستقل، عدم برخورداری از بیمه‌های اجتماعی، تنزل شانس مجدد ازدواج، احیاناً ضرورت سرپرستی و تأمین وابستگان دیگر و ... می‌داند.» ص 368

کتاب «تبیین جامعه‌شناختی مهریه» به قلم سید حسین شرف‌الدین توسط مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) برای اولین‌بار در سال 1380 منتشر و در سال 1391 در 391 صفحه تجدیدچاپ و روانه بازار شده است. 

انتهای پیام/ص